Η ΑΦΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΑΦΕΛΕΙΑΣ

 

Ο υπουργός οικονομικών Γιάννης Βαρουφάκης μας θύμισε μια φράση του Ρούσβελτ: «Τους ενώνει το μίσος τους για εμένα. Και εγώ καλοδέχομαι το μίσος τους». Με αφορμή τη φράση αυτή του Ρούσβελτ, ας μιλήσουμε σήμερα για πολιτική με όρους ψυχολογίας.

Η σύγχρονη ψυχολογία έχει αναγνωρίσει μια σειρά από νοητικά σφάλματα (Cognitive errors) που είναι πάρα πολύ κοινά. Ένα από αυτά είναι το λεγόμενο «Dunning–Kruger effect», ομώνυμο των δύο ψυχολόγων που το 1999 δημοσίευσαν μια εργασία πάνω στο ζήτημα αυτό. Ύστερα από έρευνες που έγιναν σε διάφορα πανεπιστήμια στους τομείς της λογικής και του χιούμορ, ανακαλύφθηκε ότι οι φοιτητές που απέδιδαν χειρότερα είχαν μεγαλύτερη άποψη για τον εαυτό τους. Η νοητική αυτή παράκαμψη (bias) είναι το φαινόμενο όπου η ψευδαίσθηση της ικανότητας προέρχεται από την άγνοιά μας.

Βλέπουμε για παράδειγμα κάτι και λέμε στον εαυτό μας: Αυτό μπορώ να το κάνω. Πόσο δύσκολο μπορεί να είναι; Αυτό συμβαίνει όμως χωρίς να έχουμε ούτε τις ικανότητες ούτε την εμπειρία για να το πραγματοποιήσουμε. Ως ένα βαθμό αυτό το φαινόμενο μπορεί να είναι χρήσιμο αφού μας επιτρέπει να πετυχαίνουμε διάφορους στόχους που δεν θα τους δοκιμάζαμε διαφορετικά. Παρόλα αυτά σε πολλούς ανθρώπους αυτό το φαινόμενο μετατρέπεται σε επικίνδυνη αφέλεια.

Πολύ απλά, το «Dunning–Kruger effect» σημαίνει ότι οι άνθρωποι που πάσχουν από αυτό δεν έχουν τις νοητικές ικανότητες να αναγνωρίσουν πόσα σφάλματα και λάθη κάνουν. Υποστηρίζουν ότι ξέρουν τι κάνουν ενώ στην πραγματικότητα νομίζουν ότι ξέρουν. Αυτό το φαινόμενο έχει ενδιαφέρουσες προεκτάσεις αφού, όσο πιο λίγα ξέρουν πάνω σε ένα θέμα τόσο περισσότερο νομίζουν ότι ξέρουν.   

Μπορεί εδώ να αναρωτιέστε για το τι μπορεί να σημαίνει αυτό για κάποιον. Αν είσαι από την πλευρά αυτών που πάσχουν από αυτό, τότε όλα είναι υπέροχα. Η παράκαμψη όμως αυτή ξεπερνάει την αυταπάτη την οποία μπορεί να υφίσταται ένας άνθρωπος, που δεν θέλει να παραδεχθεί τα λάθη του εξαιτίας του εγωισμού και οδηγεί πολύ συχνά έναν άνθρωπο ή μια κοινωνία σε επικίνδυνες και ζημιογόνους καταστάσεις. 

Στη συνέχεια, άλλοι ψυχολογικοί μηχανισμοί αυτοδικαιολόγησης παίρνουν τα ηνία και καταλήγει κανείς στη συχνή φράση: φταίνε οι άλλοι... Και φτάνουμε στο κρίσιμο ερώτημα: πώς άραγε μπορεί κάποιος να το αποφύγει αυτό; Ένας τρόπος που μπορεί κάποιος να σκέπτεται ώστε να αποφεύγει αυτό το σφάλμα είναι να αναρωτιέται πάνω σε ένα θέμα: με ποιο τρόπο μπορεί να κάνω λάθος; 

Αντί να σκέφτεται μόνο: με ποιο τρόπο μπορεί να είμαι σωστός; Με άλλα λόγια, ρωτάει κανείς τον εαυτό του: πού μπορεί να βρίσκεται το λάθος σε αυτό που υποστηρίζω; Αυτός ο απλός μηχανισμός μπορεί να εμφανίσει μια εντελώς διαφορετική οπτική των πραγμάτων και να γλιτώσει κάποιον, ή εκατομμύρια «κάποιους», από πολλά προβλήματα.